Zaterdag 7 oktober 2023 vonden in Israël traumatische gebeurtenissen plaats. Gebeurtenissen die we totaal niet zagen aankomen en die er bij iedere Israëli, waar ook ter wereld, diep hebben ingehakt. In een gesprek met Limor Navot, een in Nederland wonende Israëlische psycholoog, bespreken we de impact van zulke heftige gebeurtenissen op ons leven als Israëli’s in het buitenland.
Het is een jaar na de gebeurtenissen van 7 oktober. Hoe zie jij de impact daarvan op Israëli’s in Nederland?
“Waarschijnlijk hebben we nog jaren nodig om de gevolgen en de omvang van het trauma volledig te bevatten. De verschrikkingen van 7 oktober zijn helaas nog steeds een levendige realiteit voor velen van ons. De oorlog duurt voort, niet alle gijzelaars zijn vrijgelaten en de geëvacueerde burgers kunnen nog altijd niet terug naar huis. De gebeurtenissen hebben een enorme invloed gehad op alle Israëli’s, ongeacht waar ter wereld zij zich bevinden of hoe verbonden ze zich voelen met Israël. Zulke ingrijpende gebeurtenissen raken uiteindelijk aan onze diepste menselijke angsten.”
Wat bedoel je daarmee?
Vanaf onze geboorte proberen we onszelf te beschermen tegen de angst voor het onbekende, zoals de dood. Van jongs af aan ontwikkelen we ontkennings- en verdedigingsmechanismen die zich op verschillende manieren kunnen manifesteren. Bijvoorbeeld in overtuigingen zoals ‘mij zal het niet overkomen’, of ‘er is iemand die over mij waakt’, of ‘ik ben speciaal’, of ‘slechte dingen overkomen alleen slechte mensen’. Deze overtuigingen geven ons de illusie van controle en veiligheid en helpen ons te overleven in een wrede, gevaarlijke en vooral onvoorspelbare wereld. Op dezelfde manier proberen we onze jonge kinderen te beschermen tegen de angstaanjagende realiteit en stellen we hen gerust met ‘het gevaar is ver weg’, of ‘monsters bestaan alleen in sprookjes’, of ‘de slechteriken zijn buiten de deur’, of ‘thuis zijn we allemaal veilig’.
Op 7 oktober werden deze zelf opgetrokken verdedigingslinies doorbroken, net als de grens met Gaza. Het kaartenhuis van ontkenning stortte in, waardoor velen in het afgelopen jaar hun gevoel van veiligheid en vertrouwen in de wereld ernstig aangetast zagen.”
En hoe zit het met het schuldgevoel dat we hier wonen, ver weg van Israël?
“Er zijn aspecten die volgens mij typerend zijn voor Israëli’s in het buitenland. Altijd terugkerende vragen zoals ‘waar hoor ik thuis’, of ‘in dienst gaan of niet’, of ‘wat is de juiste beslissing’ hebben een nieuwe lading gekregen. In de huidige situatie zijn dit soort vragen complexe dilemma’s geworden. Sommigen vinden troost in frequente bezoeken aan Israël. De fysieke aanwezigheid en de emotionele betrokkenheid geeft hen een gevoel van (lots) verbondenheid en gemeenschapszin, ondanks de gevaren, de wanhoop en de aanhoudende oorlog. Voor veel anderen bieden de routine in Nederland én de afstand juist de nodige rust om de gebeurtenissen te verwerken, veerkracht op te bouwen en het leven weer op te pakken. Weer anderen kiezen voor een ‘hybride’ oplossing waarbij ze hun dagelijkse leven hier combineren met sociale betrokkenheid bij de Israëlische gemeenschap.”
Er is geen goed of fout in deze keuzes. Maar welke weg je ook kiest, je betaalt een prijs die vaak gepaard gaat met schuldgevoelens. Die schuldgevoelens komen niet per se voort uit het maken van verkeerde keuzes, maar ontstaan simpelweg omdat we menselijk zijn. Omdat we als mensen tegenstrijdige behoeften hebben die nu met elkaar in botsing komen: enerzijds de evolutionaire behoefte aan een gevoel van verbondenheid met, en loyaliteit aan de eigen ‘stam’, anderzijds de behoefte aan veiligheid voor onszelf en onze familie. Onze geest wil overigens beide.”
“Een ander aspect betreft het omgaan met rouw en verlies. Velen van ons kennen direct of indirect iemand die vermoord, gewond of ontvoerd is, of we kennen families die dierbaren hebben verloren in de oorlog. In het rouwproces speelt de gemeenschap een belangrijke en betekenisvolle rol. Velen die in het buitenland wonen, missen inderdaad dat gevoel van gezamenlijke rouw. Hiermee bedoel ik niet alleen de Joodse rituelen en tradities, maar ook in bredere zin – kracht en betekenis halen uit de aanwezigheid van anderen die hetzelfde verlies delen. Ook hier kunnen schuldgevoelens naar boven komen, omdat er weer een conflict van tegenstrijdige behoeften ontstaat. Aan de ene kant de behoefte om deel uit te maken van het rouwproces van de nabestaanden in Israël en betekenis te halen uit het samenzijn met lotgenoten, aan de andere kant de behoefte om vast te houden aan de routine, onze ankers, en het leven dat we hier in Nederland hebben opgebouwd.”
“Nog een ander relevant aspect: voor Israëli’s in het buitenland is er het verlies van het gevoel van veiligheid, of beter gezegd de illusie van veiligheid. Elk verlies deelt ons leven in tweeën: het leven dat we kenden en dat nooit meer zal terugkomen, en het leven dat we vanaf nu zullen leiden. Vóór 7 oktober dachten velen van ons misschien dat antisemitisme een marginaal fenomeen is. Dat antisemitisme tot de donkere periodes van de geschiedenis behoort. Of dat we in Europa anno 2024 veilig zijn. Maar de huidige realiteit is anders. De overtuigingen die we overal ter wereld hadden, worden herzien. Als een gezin in Israël een luchtalarm hoort, gaat iedereen de schuilkelder of de beveiligde kamer in en wacht op de knal. Er is een procedure ontwikkeld die een gevoel van enige controle en paraatheid geeft in bedreigende situaties. Maar als een Israëlisch kind in Nederland thuiskomt van school en vertelt dat de andere kinderen de Hitlergroet hebben gebracht en ‘Heil Hitler’ hebben geroepen, dan is er geen veilige plek om te schuilen. En het is onduidelijk of, en wanneer, de knal zal komen. Dit gevoel is heel moeilijk te verdragen, maar het dwingt ons wel om de realiteit onder ogen te zien en ons aan te passen.”
Hoe gaan we vanaf hier verder?
“De huidige oorlog en de uitdagingen die daarmee gepaard gaan, kunnen zich mentaal op verschillende manieren manifesteren. Het is belangrijk om te proberen het persoonlijke leed dat ieder individu ervaart, niet te bagatelliseren (‘ik voel me slecht, maar dat is niets vergeleken met wat de soldaten in Gaza meemaken’). Psychische nood is altijd individueel. Daarnaast is het goed om te onthouden dat posttraumatische symptomen ook kunnen optreden bij mensen die niet fysiek aanwezig waren bij de gebeurtenis, maar daar wel indirect aan zijn blootgesteld. Bovendien kan de huidige situatie oude pijn en trauma’s uit het verleden naar boven brengen. Mentale hulp zoeken is altijd gerechtvaardigd, zeker in deze tijd.”
“Als ik naar de toekomst kijk, voel ik toch ook een zekere mate van optimisme. Het is belangrijk om te onthouden dat we midden in een oorlog zitten. Onze geest zit daarom nog in de overlevings- en aanpassingsfase. Dit proces is persoonlijk en iedereen doet het op zijn of haar manier. Voor geen van de centrale dilemma’s bestaat een goed of fout. Wat belangrijk is, is ons vermogen om betekenis te vinden. Het is okay om langzaam aan de situatie te wennen. Het is okay om je af te sluiten, opnieuw te ontdekken wie je vrienden zijn of andere prioriteiten in je leven te stellen. Het is okay om te huilen, boos te zijn en te rouwen. We zijn er, samen, overlevend en zoekend naar betekenis. Want tegenover elk trauma staat altijd veerkracht en juist vanuit pijn en ontbering komen mensen in actie. De behoefte om in verbinding te blijven met, en deel uit te maken van een gemeenschap, versterkt de onderlinge banden en het gevoel van solidariteit. Het creëert een sterkere gemeenschap van de ‘Israëli’s-in-Nederland-stam’.”
Limor Navot is klinisch psycholoog en woont sinds 2016 met haar gezin in Nederland. De afgelopen jaren werkte ze als senior psycholoog en hoofdbehandelaar bij een Nederlands behandelcentrum voor trauma en verslavingen. Zij geeft lezingen en trainingen en werkt als manager van het opleidingsprogramma van het SafePath Institute, dat opleidingen en trainingen geeft aan geestelijke gezondheidszorgteams in psychiatrische, pleegzorg en welzijnsinstellingen. Daarnaast behandelt zij volwassenen en jongeren in haar privépraktijk in Maastricht en online.